Abdu`l-BARİ əs-SUBEYTİ


TƏHSİL VƏ TƏDRİS


www.islamevi.az


Bu kitab, DİNİ QURUMLARLA İŞ ÜZRƏ DÖVLƏT


KOMİTƏSİNİN 27/09/2006 tarixli № DK – 377d


 ilə nəşr edilmişdir.


saylı razılığı


Kitabın müəllif hüquqları qorunur.


2


TƏHSİL VƏ TƏDRİS


İnsana bilmədiyini və qələmlə yaz


mağı öyrədən ALLAH`a həmd olsun! Onu


bütün nöqsanlardan uzaq hesab edir  və Ona


həmd edirəm! Verdiyi nemətlər və lütflərə


görə Ona şükr edirəm. Şəhadət edirəm ki,


ALLAH`dan başqa ibadətə və itaətə layiq


haqq məbud yoxdur. O, Təkdir və şəriki yox


dur. Ən Böyük və Kərəm sahibidir. Yenə şəha


dət edirəm ki, Peyğəmbərimiz Muhəmməd


Onun qulu və Rəsuludur. O, ALLAH`a ita


ətə təşviq etmiş və pis olanlardan çəkindir


mişdir. Zikr edənlər Onu xatırladıqca, doğru


yoldan azanlar Onun hidayəti ilə getdikcə


ALLAH Q Ona, ailəsinə və əshabına xeyir


dua etsin!


Sizlərə və öz nəfsimə ALLAH`dan layi


qincə qorxmağı tövsiyə edirəm. ALLAH Q belə


buyurur:


3


“Ey iman gətirənlər! ALLAH`dan


layiqincə qorxun! Yalnız müsəlman olduğu


nuz halda (müsəlman kimi) ölün!”1  


İslam ümmətində tədrisin əhəmiyyəti


böyükdür. Ümmət mənsublarının və gəncliyi


nin formalaşdırılmasında aktiv rol oynayır.


Gənclik, cəmiyyətlərin və dövlətlərin əsasını


təşkil edir. İslamın ilk dövrlərindəki parlaq


tədris, ümmətin ehtiyaclarına səsləndi və yet


kin nəsillər yetişdirdi. Ümməti idarə olunan


deyil, idarə edən, alçalan deyil, üstün olan,


başqalarına tabe deyil, ona tabe olan, aldığın


dan daha çoxunu verən ümmətə çevirdi.


Yeni gələn nəsillərin istiqamətləndiril


məsində, imanlı olub fitnələrdən qorun


masında təhsil və tədris adamlarına böyük


məsuliyyət düşür. Təhsil məqsədlərinə və üs


tün məqsədlərə barmaqarası baxaraq, tədrisi


maddi səviyyənin yüksəlməsinə vasitə olaraq


1 Ali-İmran surəsi, 3/102.


4


görmək İslam ümmətinə yaraşmır. Uşaq təd


risə boş qab kimi daxil olur. Günlər və illər


keçdikdən sonra tədris ocaqlarında əxlaqını


formalaşdırmaq, düşüncə metodunu və həyat


yolunu mükəmməlləşdirmək  üçün öyrəndiyi


davranışlardan istifadə edir. Beləliklə tədris,


cəmiyyətin və ümmətin şəxsiyyətinin forma


laşmasını, dəyişməz və müqəddəs dəyərləri


nin ortaya çıxmasını təmin edir.


Yeni təhsil qurumlarının çoxluğu ilə


yanaşı müsəlmanlar olaraq bəzən doğruluğu


danılmaz olan həqiqətləri ya unuduruq, ya da


vaxt keçdikcə onları görmürük. Məsələn, təd


risin əsas funksiyası, yeni nəsilləri, İslami


dəyərlər və Rəsulullahın   


gətirdiyi prinsip


lərlə inancında, hiss və davranışında, həyatın


hər sahəsində İslama boyun əyən və  


ALLAH`a Q səcdə edən, ALLAH`ın Q ayə


lərini eşitdiyi zaman kövrəlib ağlayan, Onun


rəhmətini uman və əzabından çəkinən insanı


tərbiyə etməkdir.


5


Millətlər, bilik yığını ilə irəliləmir. Ək


sinə, ağızlarda çeynənən, həyatda heç bir


qarşılığı və davranışlara heç bir təsiri olmadan


imtahan otaqlarında danışılan əzbərlənməsi


üçün deyil, təcrübədə göstərilməsi üçün


müqəddəs dəyərlər nümayiş etdirən və ortaya


prinsiplər qoyan təhsillə irəliləyir. Tədrisin


əsas məqsədinin şüurları gəlişigözəl sözlərlə


doldurmaq, mənalarına diqqət etmədən mətn


lərin hər bir hərfini əzbərləmək olduğunu


nəyinki təhsil adamları, hətta heç bir adi insan


deyə bilməz. Həqiqətən yeni nəsillərin təhsili


ni və onların mükəmməl tərbiyə edilməsini


istəyiriksə, maddi məlumatlar və təcrübə sə


viyyəsindən asılı olmayaraq, təkcə bununla


şəxsiyyətin əmələ gəlməyəcəyini, hətta insan


lığı xeyirli fəaliyyətə sövq etməyəcəyini bil


məliyik. Çünki insanlığı xeyirli fəaliyyətə


sövq edən sadəcə yüksək dəyərlərə və böyük


prinsiplərə olan inancdır.


6


Tədris metodlarını dərindən, qəlbə


toxunmadan və davranışa çevrilmədən əzbər


ləməklə kifayətlənmək faydasızdır. Nəfslər və


ruhlara diqqət yetirilmədən ağıl və şüurlarla


necə dialoq qurmaq olar?..


Tədrisin vəzifəsi bilik verməzdən əv


vəl bu biliyi mənfi yolda deyil, müsbət yolda,


insanlığın zərərinə deyil, faydasına istifadə


edəcək ürəyi əmələ gətirməkdir. Buna görə də


təhsildən başqa məqsəd güdülməməlidir.


Şübhəyə düşməməsi və şəhvətə meyl etmə


məsi üçün inancı sağlamlaşdıran və qəlbin


dərinliklərinə yerləşdirən təhsil... Oyun və


əyləncədən, azğınlıqlardan uzaq, imanla dolu


təhsil... Əsası, Quran və sünnə, metodu üm


mətin sələfinin anlayışı, vəzifələri nəfslərin


təmizlənməsi olan təhsil... Nəfsin böyük işlərə


bağlanmasını və səviyyəsiz işlərdən uzaq ol


masını, yalnız ALLAH Q üçün razı olmasını


və yalnız ALLAH Q üçün qəzəblənməsini,


ALLAH Q üçün sevməsini və ALLAH Q


7


üçün düşmənçilik etməsini təmin edən təhsil...


İmanla dolu qəlblərə olan ehtiyacımız biliklə


dolu beyinlərə olan ehtiyacımızdan heç də az


deyil. Təki, yeni yetişən gənc, dünyaya əzab


yayan şeytana çevrilməsin. Təki, narkotik


maddələr, azğın düşüncələr və inanclar onu


müxtəlif yollara sürükləməsin. Rəsulullah   


insanı iman etdiyi zaman istəyi ilə baş-başa


buraxmır, əksinə təhsil və tədrislə onu dəs


təkləyir, səhabələrinə bunu öyrədirdi. Umeyr


ibn Vəhb  


müsəlman olduğu zaman, Rəsu


lullah  


səhabələrinə belə buyurdu:


“Qardaşınıza dinində bilik verin və ona


Quran oxumağı öyrədin.”  


Əhməd ibn Hənbəl , Əbu Abdi`r


RAHMAN`dan  belə dediyini rəvayət edir:


“Bizlərə Peyğəmbərin  


əshabından


bəhs edənlər, onların Rəsulullahdan  


ayə


ləri on-on öyrəndiklərini, onları yaxşı mənim


8


səmədən başqa on ayəyə başlamadıqlarını


deyirdilər.”


Sələfi Salehimiz uşaqların müəllimlə


rini “Təhsil verən” və “mürəbbi” olaraq ad


landırırdılar. İbn Mübarək   


belə deyir:


“Otuz il ədəb, iyirmi il elm öyrəndik.”


İbn Sirin  


belə deyir: “Elm öyrən


dikləri kimi hidayəti öyrənirdilər.”  İbn Müba


rək


, Həsən əl-Basridən  


belə dediyini


rəvayət edir: “Biz, hədisdən çox ədəbə möh


tacıq.”


Nəticəsi müsbət olan təhsil, tədrislə


yanaşı olan təhsildir. Təhsil və tədris bir-birini


zəruri edir. Təhsilsiz tədrisdə heç bir fayda və


təminat yoxdur. Təhsillə tədrisi bir-birindən


ayırmaq imanı zəif, şəxsiyyətsiz düşüncələri


və anlayışları qarışıq, heç bir dəyərə əhəmiy


yət verməyən bir nəsil ortaya çıxarır, dağıdıcı


düşüncələrə və axınlara asan ov olur, biliyini


və zəkasını, özünün və cəmiyyətinin bəd


9


bəxtliyi üçün istifadə edir. Sahibi yalançı və


xain, rəzilliklər içində olan, əxlaqı və davra


nışlarıyla bütün təhsil prinsiplərini pozan bi


risi olsa, o elmin nə qiyməti olar?! Elm alanın


elmi, müəllimlərinə, yoldaşlarına və kitabla


rına əks olunmasa, o elmin nə qiyməti olar?!


Tədris sadəcə əzbərlənən kitab, verilən bilik


və ya tələbələrin nizamlı şəkildə partada


oturduğu siniflər deyil, əksinə yeni nəsil


hazırlamaq və tərbiyələndirmək, inanc əmələ


gətirmək və anlayışları sağlamlaşdırmaq, əx


laq və prinsiplər təşkil etməkdir. Hər hansı bir


ümmətin daimiliyi inanc, əxlaq və nəsildən


nəslə ona çatan tarix kimi əsas amillərə diqqət


yetirmə qüvvəsinə bağlıdır.  


Ümmətin əxlaqi problemləri təhsilə


biganə yanaşıldığı və ya təhsillə tədris arasın


da ayrılıq olduğu zaman ortaya çıxır və cə


miyyətlər bu problemlərin oduna yanır. Elmi


irəliləyişə böyük dəyərlər və əxlaq qaydaları


qoşulmasa, bu irəliləyişin sonu olmaz. Qısa


10


zaman ərzində iki dünya müharibəsi yaradan,


bütün bəşəriyyəti yox olmaq təhlükəsilə üz


üzə qoyan bu sivilizasiya deyilmi?


Müasir sivilizasiya, elmi irəliləyişə


baxmayaraq, əxlaq məsələlərində çox geri


qalmışdır. İslam ümməti arasında da inanc,


düşüncə və əxlaqda problemlər baş verir.


İmani dəyərlərə və Rabbani istiqamətləndir


məyə üz tutmaqdan başqa bu problemlərin


həlli yoxdur. Bu səbəbdən təhsil adamları belə


deyir: Reformdakı ilk iş də təhsil, son iş də


təhsildir.


Təhsil metodu, davranışları, hərə


kətləri, hiss və düşüncələri ilə o metodun mə


na və prinsiplərini əks etdirən insana çev


rilmədikcə kağız üzərində qalmaqda davam


edəcək.


Yeni gələn gənclərimizin gözü saxta


karlıq görməyib, qulaqları yalan eşitməsə, rə


zalətlə əhatə olunmasa doğru tərbiyə alarlar.


Əgər onlara sərt və kobud davranılmasa, hala


11


acımanın nə olduğunu öyrənərlər. Cəmiyyət


xainliyin kökünü kəssə, onlar təhlükəsiz həyat


tərzi keçirərlər. əl-Buxarinin  


“əs-Sahih” əsə


rində  rəvayət edilən bir hədisdə belə bildirir:


“Abdullah İbn Abbas


, Rəsulullahın   


qalxıb gecə namazı qıldığını görür. O da tez


qalxaraq Rəsulullahla  


birlikdə gecə namazı


qılır.”


Bizlər hər faydalı müasir elmdən isti


fadə etməkdə məsuliyyət daşıyırıq. Bu böyük


qarışıqlıqda müasir elmləri şübhələrdən və


mənfi cəhətlərdən təmizləməyin zəruriliyi də


yaddan çıxarılmamalıdır. Çünki bu elmlər,


azğın mədəniyyət analyışlarının ortaya çıxar


dığı materialist düşüncə qəliblərinə tökülmüş,


elmlə din arasında problemlər olan bir cəmiy


yətdə ortaya çıxmışdır. Bu ziddiyyətin sonu


dinə və dəyərlərə biganəliklə bitir.


Müasir elm və texnika onu saflaşdıra


caq süzgəcdən və yenidən formalaşdıracaq


sağlam beyinlərdən asılı olmadan bütün gizli


12


tərəfləri ilə sərbəst olmamalıdır. Texniki elm


ləri, təbiət elmlərini, psixologiyanı, astrolo


giyanı, sosiologiyanı və digər elm sahələrini


rədd etmirik. Bunlara əsaslanan dinə zidd fəl


səfələri isə, onun prinsipləri iman, metodları


isə İslam çərçivəsinə düşənə qədər qəbul etmi


rik. Bu şəkildə bütün elmlər, kəliməyi-töv


hidlə parlayan sıraya girir. Onun hər bir his


səsi ALLAH`ı Q hər cür nöqsandan uzaq he


sab edir, Onun gücünü və birliyini qəbul edir.


Beləliklə elmlər bir-birinə sıx bağlı olur və


müxtəlif metodlardakı məlumatlar tədris


məqsədləri ilə yanaşı davranışla əlaqəli olan


məqsədləri həyata keçirmək üçün də istifadə


edilir. Nəticədə tələbə ədəb və fəziləti, elm və


imanı özündə birlikdə əks etdirir. Tədris


metodunun hər bir maddəsi dinlə əlaqəli olur,


dinə xidmət edir və dinin mənasını dərinləş


dirir.  


ALLAH Q  belə buyurur:


13


“(Əksəriyyəti yazıb-oxumaq bilməyən)


ümmi ərəblərə özlərindən peyğəmbər göndərən


Odur. (Bu Peyğəmbər) əvvəllər haqq yoldan


açıq-aşkar azsalar da, onlara (ALLAH`ın)


ayələrini oxuyar, onları (günahlardan, şirk və


küfr çirkabından) təmizləyər, onlara Kitabı və


hikməti (Quranı və şəriəti) öyrədər.”2  


ALLAH məni və sizləri müqəddəs


Quranla şərəfləndirsin...


Nemətləri və xeyirləri bol verən


ALLAH`a həmd olsun! Hər cür nöqsandan


uzaq hesab edərək Ona həmd edirəm! Ondan,


daim doğru əməllərdə müvəffəq etməsini


diləyirəm! Şəhadət edirəm ki, ALLAH`dan


başqa ibadətə və itaətə layiq haqq məbud


yoxdur. O, Təkdir və şəriki yoxdur. Şəhadət


edirəm ki, Peyğəmbərimiz Muhəmməd, Onun


qulu və Rəsuludur. ALLAH Q Ona və


ailəsinə, ALLAH`a verdikləri sözə əməl edən


2 əl-Cum`a surəsi, 62/2.


14


və çətinliklərə səbr edən səhabələrinə xeyir


dua etsin!..


Tədris, kişi və qadın üçün zəruridir.


Kişi və qadın fərqli xüsusiyyətlərə malik


olduğu üçün hər bir insanı həyatdakı təbii


vəzifələrinə hazırlayan təhsil proqramlarına


laqeyd qalmamalıyıq. Məsələn, gənc qız fay


dalı məlumatlara yiyələnməklə yanaşı, ana və


ev xanımı kimi uşaqlarına tərbiyə verən və


qəhrəmanlar böyüdən birisi kimi də əsas


vəzifəsinə hazırlanmalıdır. Kişi də, elm və


hikmətlə ailəni idarə edən ailə başçısı kimi


tərbiyə olunmalıdır.


Tədris mərhələlərinə daxil olmaqla ailə


və ailə ilə bağlı mövzularda proqramlar hazır


lamaq ailələrin bugünkü vəziyyəti üçün zəru


rətə çevrilmişdir. Bu gün ailələr həssas mə


sələlər və ailə bağlarının zəifliyi kimi prob


lemlərlə qarşılaşır. Boşanma və evlənməmə


nisbətinin yüksək olması ilə yanaşı ailə həya


tının əsas amillərindən, uşaq təhsili prinsiplə


15


rindən və ailəvi problemlərə yanaşma incəli


yindən də xəbərsizdirlər.


Abdu`l-BARİ əs-SUBEYTİ


06/07/1423 Hicri – 13/09/2002 Miladi  


16