ﷲ ﮫﻣﺣر نﯾﻣﯾﺛﻋ نﺑﻻ ﺔﯾﺑرﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟﺎﺑ ﺔﻌﯾرﺷﻟا ﺎﮭﺗرﱠرﻗو ةرطﻔﻟا ﺎﮭﯾﻟإ تﻋد قوﻘُﺣ صﺧﻠﻣ  Fitrətin(insan təbiətinin)tələb etdiyi və şəriətın təsdiq etdiyi haqlar. İbn Useymin Rahiməhullahın kitabından bəzi başlıqlar 1-Uca Allahın Haqları: Yalnız heçbir ortağı olmayan Ona ibadət edən və Ona boyun əyən, Onun əmrlərinə uyan, qadağalarından çəkinən və Onun bizə xəbər verdiklərinə inanan bir qul olmağındır. Tam bir əqidə, həqiqi mənada bir iman və meyvələrini verən saleh əməllərdir. Bu əqidənin sütunu: sevgi və təzim Meyvəsi: İxlas(xalis Allah üçün) və səbirdir. 2-Rasulullahın (Allahın salamı və salavatı onun üzərinə olsun) haqqı : Ona dərin hörmət və ehtiram göstərmək, onu uca tutmaqdır. Ancaq bu təzim, ona layiq bir tərzdə həddi aşmadan və haqqında nöqsanlara yol vermədən olmalıdır. Onun -keçmiş və gələcək hadisələr haqqında xəbər verdiklərini təsdiq etmək, çəkindirdiklərindən uzaq durmaq, əmrlərini yerinə yetirməkdir. Onun yolunun ən üstün yol olduğuna inanmaqdır. Habelə onun şəriətini və yolunu müdafiə etməkdir. 3-Valideyn haqları: Onlara, söz və hərəkətlərimizlə, malımız və canımızla xeyirli övlad olmaq. Allaha itaətsizlik və özümüzə zərər vurmamaq şərtilə onlara itaət etməliyik. 4-Uşaqların üzərimizə düşən haqları: 1-Tərbiyə; Din və əxlaq xüsuslarını qəlblərinə yerləşdirmək. 2-Onlar üçün israf və ya xəsislik etmədən xərcləmək. 3-Övladlar arasında xərcləmə və hədiyyələr xüsusunda ayrıseçkilik etməmək. 5-Qohum-əqrəbaya qarşı üzərimizə düşən vəzifələr: Qohumlarla ən gözəl şəkildə davranmaq və ehtiyaclarına müvafiq şəkildə kömək etmək və dəstək vermək hər kəsin vəzifəsidir. 6-Ər və arvad haqları: Birbiriylə mehriban davranmaq, qarşılıqlı haqları lütf və asanlaşdırmaqla həyata keçirmək, kişinin və ya qadının lazımınca gücünü sərf etdiyi əməlləri heçə saymamaq və bir-birlərinə olan öhdəlikləri gecikdirməmək lazımdır. Beləki qadının əri üzərindəki haqqı: yemək, içmək, geyim və yaşayış yeri ilə qadını təmin etmək,əgər kişinin bir-neçə yoldaşı varsa onların arasında ədalətli davranması lazımdır. ﻰﻟﺎﻌﺗ ﷲ ﱡ ﻖﺣ ـ ﺎﻌﺿﺎﺧ ﻼﻟذﺗﻣ اًدﺑﻋ نوﻛﺗو ،ﮫﻟ كﯾرﺷ ﻻ هدﺣو هدﺑﻌﺗ نأ ةدﯾﻘﻋ ،هرﺑﺧﺑ ﺎﻗِ ّدﺻﻣ ،ﮫﯾﮭﻧﻟ ً ﺎﺑﻧﺗﺟﻣ ،هرﻣﻷ ﻼﺛﺗﻣﻣ ،ﮫﻟ ﺢﻟﺎﺻ لﻣﻋو ،ﻖﺣﻟﺎﺑ ٌنﺎﻣﯾإو ،ﻰﻠﺛﻣ :ﺎﮭﻣاوﻗ ةدﯾﻘﻋ ،رﻣﺛﻣ ةرﺑﺎﺛﻣﻟاو صﻼﺧﻹا :ﺎﮭﺗرﻣﺛو ،مﯾظﻌﺗﻟاو ﺔﺑﺣﻣﻟا ّ � لوﺳر ّﻖﺣ ـ ﷺ رﯾﻏ نﻣ ،ﮫﺑ ﻖﺋﻼﻟا مﯾظﻌﱠﺗﻟا ؛ﮫﻣﯾظﻌﺗو ،ﮫﻣارﺗﺣاو ،هرﯾﻗوﺗ .رﯾﺻﻘﺗ ﻻو ٍ ّوﻠﻏ ،ﺔﻠَﺑﻘﺗﺳﻣﻟاو ﺔﯾﺿﺎﻣﻟا روﻣﻷا نﻣ ﮫﺑ رﺑﺧأ ﺎﻣﯾﻓ ﮫ نﺎﻣﯾﻹاو ،رﺟزو ﻰﮭﻧ ﮫﻧﻋ ﺎﻣ بﺎﻧﺗﺟاو ،رﻣأ ﮫﺑ ﺎﻣ لﺎﺛﺗﻣاو ﮫﯾدھو ﮫﺗﻌﯾرﺷ نﻋ عﺎﻓدﻟاو ،يدﮭﻟا لﻣﻛأ ﮫﯾدھ نﺄﺑ نﯾدﻟاوﻟا قوﻘﺣ ـ ،ندﺑﻟاو لﺎﻣﻟﺎﺑ ﻼﻌﻓو ً ﻻوﻗ ﺎﻣﮭﯾﻟإ نﺎﺳﺣﻹﺎﺑ كﻟذو ،ﺎﻣھرﺑﺗ ﮫﯾﻓ ﺎﻣ رﯾﻏ ﻲﻓو ،ﷲ ﺔﯾﺻﻌﻣ رﯾﻏ ﻲﻓ ﺎﻣھرﻣأ لﺛﺗﻣﺗو .كﯾﻠﻋ ررﺿ دﻻوﻷا ﱡﻖﺣ ـ ﻰﺗﺣ مﮭﺳوﻔﻧ ﻲﻓ قﻼﺧﻷاو نﯾدﻟا ﺔﯾﻣﻧﺗ ﻲھو ؛ﺔﯾﺑرﺗﻟا ـ بﻧﺎﺟ ﻰﻠﻋ اوﻧوﻛﯾ كﻟذ نﻣ رﯾﺑﻛ رﯾﺻﻘﺗ ﻻو فارﺳإ رﯾﻏ نﻣ فورﻌﻣﻟﺎﺑ مﮭﯾﻠﻋ ﻖﻔﻧﯾ نأ ـ تﺎﺑﮭﻟاو ﺎﯾﺎطﻌﻟا ﻲﻓ دﺣأ ﻰﻠﻋ مﮭﻧﻣ ادﺣأ لﺿﻔﯾ ﻻأ ـ برﺎﻗﻷا قوﻘﺣ ـ ،ﻲﻧدﺑﻟا ﻊﻔﻧﻟاو ،هﺎﺟﻟا لذﺑﺑ ؛فورﻌﻣﻟﺎﺑ ﮫﺑﯾرﻗ لﺻﯾ نأ .ﺔﺟﺎﺣﻟاو ﺔﺑارﻘﻟا ةوﻗ ﮫﺑﻠطﺗﺗ ﺎﻣ بﺳﺣﺑ ﻲﻟﺎﻣﻟا ﻊﻔﻧﻟاو نﯾﺟوزﻟا ّﻖﺣ ـ ﻖﺣﻟا لذﺑﯾ نأو فورﻌﻣﻟﺎﺑ رﺧﻵا ﺎﻣﮭﻧﻣ لﻛ رﺷﺎﻌﯾ نَ أ ﻻو ﮫﻟذﺑﻟ ه ّرﻛﺗ رﯾﻏ نﻣ ﺔﻟوﮭﺳو ﺔﺣﺎﻣﺳ لﻛﺑ ﮫﻟ بﺟاوﻟا .ﺔﻠطﺎﻣﻣ نﻣ ﺎﮭﺗﻘﻔﻧ بﺟاوﺑ موﻘﯾ نأ :ﺎﮭﺟوز ﻰﻠﻋ ﺔﺟوزﻟا قوﻘﺣ نﻣ لدﻌﻟاو ،كﻟذ ﻊﺑاوﺗو نﻛﺳﻣﻟاو ةوﺳﻛﻟاو بارﺷﻟاو مﺎﻌطﻟا زﻟا نﺑﺑ .تﺎﺟو 1 2 ﻘﯾدﺻﺗو 3 4 1 2 3 5 6 1 Həmçinin kişinin qadın üzərindəki haqqı: Ona günah əməllər istisna olmaqla itaat etməsi. Sirlərini və mallarını qoruması.Ərinin haqqı olan, ona faydali olacaq şeylərin hərhansı birindən boyun qaçırmaması. 7-Hakim (hökmdar) və xalqın bir-birinə olan haqları: Xalqın rəhbərləri üzərindəki haqları; Allahın onlara əmanət etdiyi vəzifələri yerinə yetirmələri və lazım gəlsə onlardan bunu tələb etmələri. Xalqa qarşı xeyirxah olmaq və onlara dünya ve axirətə aparan düzgün yolları, vasitələri göstərib onlara çatdırmaq.Bu da möminlərin yolunu izləmək ilə olur. Rəhbərlərin xalq üzərindəki haqları: Rəhbərlər üçün xeyir istəmək ve xeyirli olmaq, qəflətə düşərsə xəbərdar etmək. Haqdan uzaqlaşan üçün dua etmək. Günah işlər olmadıqca itaət və yardım olunmaları. 8-Qonşu haqları: Qonşu: Evi sizə yaxın olandır. Əlindən gəldiyincə pul, məqam və mənfəətlə ona yaxşılıq etmək, onlara zərər vura biləcək söz və əməllərdən çəkinmək. 1- Qonşunun qohum olaraq sizə yaxınlığı varsa və həmçinin müsəlmandırsa üç haqqı olacaqdır: Qonşuluq haqqı, qohumluq haqqı və İslam haqqı. 2- Müsəlman olub da qohumluğu yoxdursa iki haqqı vardır: Qonşuluq haqqı və İslam haqqı. 3- Eyni şəkildə qohumluğu olub da müsəlman deyilsə iki haqqı vardır: Qonşuluq haqqı və qohumluq haqqı. 4-Qeyri-müsəlmandırsa və qohum deyilsə bir haqqı vardır: o da qonşuluq haqqıdır. 9-Müsəlmanların bir-birinə olan haqqı: Salam vermək, dəvətinə icabət etmək, nəsihət istəyənə nəsihət vermək, asqırdığı zaman əlhəmdulilləh deyərsə ona yərhmukəAllah demək,xəstələndikdə onu ziyarət etmək, öldükdə cənazəsində iştirak etmək, ona zərər verməmək. Müsəlmanların biri biri üzərində haqları çoxdur, Peyğəmbərimizin bu haqlari özündə cəm edəcək bu sözünü nəzərdə saxlamalıyıq: “Müsəlman müsəlmanın qardaşıdır.” Bu sözü özünə nümunə götürən hərkəs xeyirli işlərə can atar və zərərli işlərdən uzaq olar. 10-Qeyri-müsəlmanların haqqı: Müsəlmanların rəhbərlərinin onlar(qeyri müsəlman) üzərində mal, can ve şərəf ləyaqət xüsuslarında islami hökmləri tətbiq etmək.Haram işlər gördükləri xüsuslarda hədd (cəza) tətbiq etmək. Habelə Onları himayə etmək və zərər verməkdən çəkinmək.Müsəlmanlardan zahirən fərqlənmələri üçün müsləmanlar kimi geyinmələrinə mane olmaq. İslamda münkər bir şeyi, onların dini şüarlarını (kilsə zəngi və xaç kimi) nümayiş etdirmələrinə mane olmaq. ﺔﯾﺻﻌﻣ رﯾﻏ ﻲﻓ ﮫﻌﯾطﺗ نأ :ﮫﺗﺟوز ﻰﻠﻋ جوزﻟا قوﻘﺣ نﻣ ﻊﯾﺿﯾ ﻼﻣﻋ لﻣﻌﺗ ﻻأو ،ﮫﻟﺎﻣو هرﺳ ﻲﻓ ﮫظﻔﺣﺗ نأو ، ّ� .عﺎﺗﻣﺗﺳﻻا لﺎﻣﻛ ﮫﯾﻠﻋ 7 ﺔﯾﻋرﻟاو ةﻻوﻟا قوﻘﺣ ـ اوﻣوﻘﯾ نأ :ةﻻوﻟا ﻰﻠﻋ ﺔﯾﻋرﻟا قوﻘﺣ مﮭﻠﻣﺣ ﻲﺗﻟا ﺔﻧﺎﻣﻷﺎﺑ ﺎﮭﺑ رﯾﺳﻟاو ﺔﯾﻋرﻠﻟ ﺢﺻﻧﻟا نﻣ ﺎﮭﺑ مﺎﯾﻘﻟا مﮭﻣزﻟأو ﺎھﺎﯾإ ﷲ كﻟذو ،ةرﺧﻵاو ﺎﯾﻧدﻟا ﺢﻟﺎﺻﻣﺑ لﯾﻔﻛﻟا مﯾوﻘﻟا ﺞﮭﻧﻟا ﻰﻠﻋ .نﯾﻧﻣؤﻣﻟا لﯾﺑﺳ عﺎﺑﺗﺎﺑ هﻻوﺗﯾ ﺎﻣﯾﻓ مﮭﻟ ﺢﺻﻧﻟا :ﻲﮭﻓ ﺔﯾﻋرﻟا ﻰﻠﻋ ةﻻوﻟا قوﻘﺣ اذإ مﮭﻟ ءﺎﻋدﻟاو ،اوﻠﻔﻏ اذإ مھرﯾﻛذﺗو ،مھروﻣأ نﻣ نﺎﺳﻧﻹا ،ﷲ ﺔﯾﺻﻌﻣ رﯾﻏ ﻲﻓ مھرﻣأ لﺎﺛﺗﻣاو ،ﻖﺣﻟا نﻋ اوﻟﺎﻣ مﮭﺗدﻋﺎﺳﻣو نارﯾﺟﻟا ﻖﺣ ـ عﺎطﺗﺳا ﺎﻣﺑ ﮫﯾﻟإ نﺳﺣﯾ ،لزﻧﻣﻟا ﻲﻓ كﻧﻣ بﯾرﻘﻟا وھ :رﺎﺟﻟا ﻧﻋ ّ فﻛﯾو ،ﻊﻔﻧﻟاو هﺎﺟﻟاو لﺎﻣﻟا نﻣ 8 .ﻲﻠﻌﻔﻟاو ﻲﻟوﻘﻟا ىذﻷا ﮫ ﺔﺛﻼﺛ ﮫﻠﻓ مﻠﺳﻣ وھو بﺳﻧﻟا ﻲﻓ كﻧﻣ ﺎﺑﯾرﻗ نﺎﻛ نإ ـ .مﻼﺳﻹا ﻖﺣو ،ﺔﺑارﻘﻟا ﻖﺣو ،راوﺟﻟا ﻖﺣ :قوﻘﺣ 1 ﻖﺣ :نﺎﻘﺣ ﮫﻠﻓ بﺳﻧﻟا ﻲﻓ بﯾرﻘﺑ سﯾﻟو ﺎﻣﻠﺳﻣ نﺎﻛ نإ ـ مﻼﺳﻹا ﻖﺣو ،راوﺟﻟا 2 ﻖﺣ :نﺎﻘﺣ ﮫﻠﻓ ﺎﻣﻠﺳﻣ سﯾﻟو ﺎﺑﯾرﻗ نﺎﻛ نإ كﻟذﻛو ـ ﺔﺑارﻘﻟا ﻖﺣو ،راوﺟﻟا 3 راوﺟﻟا ﻖﺣ :دﺣاو ﻖﺣ ﮫﻠﻓ مﻠﺳﻣ رﯾﻏ ادﯾﻌﺑ نﺎﻛ نإ ـ 4 ﺎﻣوﻣﻋ نﯾﻣﻠﺳﻣﻟا قوﻘﺣ ـ ،ﮫﺣﺻﻧﺎﻓ كﺣﺻﻧﺗﺳا اذإو ،ﮫﺑﺟﺄﻓ كﺎﻋد اذإو ،مﻼﺳﻟا ﺎﮭﻧﻣ تﺎﻣ اذإو ،هدﻌﻓ ضرﻣ اذإو ،ﮫﺗّﻣﺷﻓ ﷲ دﻣﺣﻓ سطﻋ اذإو 9 ﻰﻧﻌﻣﻟا .ﮫﻧﻋ ىذﻷا فﻛو ،ﮫﻌﺑﺗﺎﻓ نوﻛﯾ نأ نﻛﻣﯾو ،ةرﯾﺛﻛ مﻠﺳﻣﻟا ﻰﻠﻋ مﻠﺳﻣﻟا قوﻘﺣ « مﻠﺳﻣﻟا وﺧأ مﻠﺳﻣﻟا » ﷺ مﺎﻗ ﻰﺗﻣ ﮫﻧﺈﻓ نأو ،ﮫﻠﻛ رﯾﺧﻟا ﮫﻟ ىرﺣﺗﯾ نأ دﮭﺗﺟا ةوﺧﻷا هذھ ﻰﺿﺗﻘﻣﺑ هرﺿﯾ ﺎﻣ لﻛ بﻧﺗﺟﯾ ﮫﻟوﻗ وھ ﺎﮭﻟ ﻊﻣﺎﺟﻟا نﯾﻣﻠﺳﻣﻟا رﯾﻏ ﻖﺣ ـ مﻼﺳﻹا مﻛﺣﺑ مﮭﯾﻓ مﻛﺣﯾ نأ نﯾﻣﻠﺳﻣﻟا رﻣأ ﻲﻟو ﻰﻠﻋ بﺟﯾ ﺎﻣﯾﻓ مﮭﯾﻠﻋ دودﺣﻟا مﯾﻘﯾ نأو ،ضرﻌﻟاو لﺎﻣﻟاو سﻔﻧﻟا ﻲﻓ بﺟﯾو ،ﮫﻣﯾرﺣﺗ نودﻘﺗﻌﯾ 10 .مﮭﻧﻋ ىذﻷا فﻛو مﮭﺗﯾﺎﻣﺣ ﮫﯾﻠﻋ اورﮭظﯾ ﻻأو ،سﺎﺑﻠﻟا ﻲﻓ نﯾﻣﻠﺳﻣﻟا نﻋ اوزﯾﻣﺗﯾ نأ بﺟﯾو ؛مﮭﻧﯾد رﺋﺎﻌﺷ نﻣ ﺎﺋﯾﺷ وأ ،مﻼﺳﻹا ﻲﻓ ارﻛﻧﻣ ﺎﺋﯾﺷ .بﯾﻠﺻﻟاو ،سوﻗﺎﻧﻟﺎﻛ 2