Artikuj




Ligjëratë e mbajtur


nga Shejh Salih ibn Abdulaziz Al Shejh


Fjala e përkthyesit


Ky material, ndonëse është ligjëruar në një


vend dhe në një situatë të ndryshme nga ajo


e vendit tonë, përmban disa rregulla dhe parime


që për nga rëndësia dhe zbatimi i kalojnë përmasat


e një vendi dhe kohe të caktuar. Këtu përmenden


parime dhe rregulla islame shumë të rëndësishme


që u vlejnë të gjithë muslimanëve, në çdo kohë


dhe vend, e veçanërisht kur ata kalojnë sprova të


rënda që rrezikojnë unitetin dhe bashkësinë e tyre


fetare. Feja islame i kërkon çdo muslimani që gjatë


gjithë jetës së tij të vetëkontrollohet në pajtim me


parimet dhe normat e fesë. Ky material na jep një


panoramë të shkurtër dhe të përmbledhur se si


muslimani duhet ta vërë në jetë këtë vetëkontroll,


si duhet të vlerësojë njerëzit dhe situatat, për t’iu


ruajtur sa më shumë gabimeve dhe për të fituar


kënaqësinë e Allahut.


4


Njohje e shkurtër me autorin


Shejh, Salih ibn Abdulaziz ibn Muhamed ibn


Ibrahim Al Shejh rrjedh nga fisi i njohur arab i


Beni Temimit. Ai është një nga pasardhësit e shejh


Muhamed ibn Abduluehabit. Gjyshi i tij shejh


Muhamed ibn Ibrahim Al Shejh ka qenë Myftiu i


Arabisë Saudite dhe një nga dijetarët më të shquar


të kohës së tij, në duart e të cilit kanë mësuar dijetarë


të tillë si shejh Ibn Bazi dhe Ibn El-uthejmini.


Ka lindur në Riad në 1959, qytet në të cilin edhe


ka mbaruar studimet e larta, në Universitetin Islam


“Imam Muhamed ibn Saud”, ku edhe ka punuar si


mësimdhënës deri në vitin 1996. Më pas ka qenë


zëvendësministër në ministrinë e Vakëfeve, Thirrjes


dhe Çështjeve Islame. Në vitin 2000 është emëruar


ministër i kësaj ministrie, post të cilin ai e mban


edhe sot e kësaj dite. Ka qenë këshilltar për çështjet


fetare në disa fondacione dhe organizata islame siç


është “Organizata Botërore e Ndihmave Islame”,


“Asambleja Botërore e Rinisë Muslimane” etj.


Shejh Salih Al Shejh karakterizohet nga një


formim i lartë dhe preciz në dijet islame, ai nuk është


mjaftuar vetëm me shkollimin zyrtar, por si dijetarët


e dikurshëm ka udhëtuar edhe në vende të tjera


islame për marrjen e dijes nga dijetarë të ndryshëm.


Ka marrë pjesë në shumë konferenca brenda dhe


jashtë Arabisë Saudite, si në Amerikë, Evropë, Egjipt


etj. Ka një aktivitet të dendur në thirrjen islame, me


leksione dhe në shkrimin e librave numri të cilave


arrin rreth shtatëmbëdhjetë, si p.sh: “Këto janë


botëkuptimet tona”, “Plotësimi i Iruau El-galil”, “Ettemdih,


koment i librit të Teuhidit”...etj.


5


Hyrje


Lavdërimi i përket Allahut, Atij që thotë në


Librin e Tij:


“Ne kemi caktuar për çdo popull


rregulla fetare, sipas të cilave ata shkojnë,


prandaj mos lejo kurrsesi (o Muhamed) që të


diskutojnë me ty për atë çështje. Dhe thirri


te Zoti yt! Sigurisht që ti je në rrugë të drejtë.


Nëse ata grinden me ty, thuaju: “Allahu e di


më së miri atë që bëni ju. Ai do të gjykojë në


Ditën e Kiametit për kundërshtitë që keni


pasur ndërmjet jush.” 1


Lavdërimi i përket Atij, që gjithashtu thotë: “A


nuk i mjafton Allahu robit të Vet?! Ata të


frikësojnë ty me zota të tjerë, përveç Tij.”2


Atë që Allahu e shpie në humbje, nuk mund ta


udhëzojë kush.


Dëshmoj se s’ka hyjni tjetër veç Allahut, të vetëm


e të pashoq. Prej kësaj dëshmie të dalë nga zemra


e mbrujtur me njësimin e Zotit, mësoj veprat dhe


fjalët që e kënaqin Allahun dhe i pëlqejnë Atij.


Dëshmoj po ashtu se Muhamedi është robi i


Zotit dhe i Dërguari i Tij, i zgjedhuri dhe miku i


Zotit. Ai ishte përgëzuesi dhe paralajmëruesi që


u dha sihariq njerëzve dhe i qortoi ata, u ligjëroi


dhe u mësoi atyre të vërtetën. Lum ai që kapet pas


Sunnetit të tij dhe pason gjurmët dhe udhëzimin


e tij. Bekimet dhe uratat e Allahut qofshin për të,


1 Sure El-haxh: 67-69.


2 Sure Ez-zumer: 36.


6


familjen, shokët e tij dhe të gjithë ata që ecën në


shtegun e tyre deri në Ditën e Kiametit.


Vëllezër! Lutjuni Allahut t’ju ruajë nga fitnet


(sprovat, ngatërresat) që shkatërrojnë fenë,


mendjen dhe trupin, që prishin çdo gjë të mirë!


Lutjuni Allahut t’ju ruajë prej tyre, sepse


asnjëherë nuk ka të mira nga fitnet!


Profeti (salallahu alejhi ue selem) shpesh i lutej


Allahut që ta ruante nga fitnet dhe paralajmëronte


për rrezikun e tyre.


Imam Buhariu në librin e tij, kapitullin që flet


për fitnet, e ka filluar me ajetin: “Ruajuni një sprove


(fitne) që nuk cënon veçse ata që kanë vepruar


në mënyrë të padrejtë ndaj jush”, dhe me atë se


si i Dërguari i Allahut (salallahu alejhi ue selem)


paralajmëronte për rrezikshmërinë e fitneve.


Fitnet kur vijnë, nuk dëmtojnë vetëm të padrejtin,


por të gjithë. Kur ato shfaqen, nuk lënë vend të


dëgjohen fjalët e të mençurve. Ne e kemi si detyrë


që të paralajmërojmë për rrezikun e tyre, që para se


ato të ndodhin. Të largohemi sa më shumë të jetë e


mundur nga çdo gjë që na afron me fitnet. Një nga


shenjat para Ditës së Kiametit është edhe shtimi


i fitneve, siç na përcillet në një thënie të Profetit


(salallahu alejhi ue selem), ku thotë: “Do të afrohet


koha (kiameti), pakësohet puna, mbizotërojë


koprracia dhe do të shtohen fitnet3.” Fitnet kur


shfaqen, sjellin me vete probleme dhe telashe të


atilla, që tregojnë për afrimin e Ditës së Kiametit


dhe Lajmëtari i Allahut nga dhembshuria që kishte


për ne, na paralajmëroi të ruheshim nga to.


Allahu i Madhëruar na ka paralajmëruar për


rrezikun e fitneve në fjalën e Tij: “Ruajuni një


3 Transmeton Buhariu.


7


sprove (fitne) që nuk cënon veçse ata që


kanë vepruar në mënyrë të padrejtë ndaj


jush”’4


Ibn Kethiri në komentin e këtij ajeti thotë: Ky ajet,


edhe pse u drejtohet shokëve të Profetit (salallahu


alejhi ue selem), vlen për të gjithë muslimanët, sepse


vazhdimisht Profeti (salallahu alejhi ue selem)


paralajmëronte që të ruheshin prej fitneve.


El-Alusi, një tjetër komentues i Kur’anit, thotë:


Fitnia në ajetin “Ruajuni një sprove (fitne)


që nuk cënon veçse ata që kanë vepruar


në mënyrë të padrejtë ndaj jush!”, është


komentuar në mënyra të ndryshme, si për shembull:


“Lënia pas dore e urdhërimit për të mira dhe


ndalimit nga e keqja, përçarja dhe divergjencat,


moskritika ndaj shfaqjes së bidatit, etj.” Më pas


shton: “Çdonjëra ka vlerë sipas kohës së saj.”


Pra, në kohën e divergjencave dhe përçarjeve


duhet ta paralajmërojmë njëri-tjetrin me ajetin


që përmendëm më lart. Ruajuni këtyre, pasojat e


të cilave nuk prekin dhe as kufizohen vetëm tek


ata që kanë bërë padrejtësi, por i prekin të gjithë.


Ndaj dëshirojmë që t’jua kujtojmë këtë gjë, sepse


shohim se kemi një rizgjim të mbarë islam, i cili


fton për te feja e Allahut dhe adhurimi i vetëm i


Tij. Është detyra jonë t’i kujtojmë vetes dhe gjithë


të tjerëve që t’i përkushtohemi dijes së dobishme,


besimit të të parëve të mirë dhe doktrinës së Ehli


Sunneh uel Xhemah.


Ky është një rizgjim i bekuar, i cili shpresojmë


të bëhet flamurtar i përhapjes së fesë së Allahut,


e që njerëzit ta duan, t’i kthehen fesë e të kapen


fort pas saj, ashtu siç shpresojmë që kjo lëvizje të


4 Sure El-enfal:25.


8


qëndrojë e palëkundur mbi themelet e një dijeje të


dobishme.


E shoh si detyrë t’u transmetoj këtyre të rinjve


dhe t’u shpjegoj atë që kam mësuar prej dijetarëve


të Ehli Sunneh uel Xhemah, të mbështetur në


fjalët e Allahut dhe të Profetit (salallahu alejhi ue


selem).


S’ka dyshim se nëse fitnet nuk vihen në qendër


të vëmendjes dhe nuk merren parasysh pasojat


e tyre, në të ardhmen kemi për t’u përplasur me


situata mjaft të këqija. Kuptohet, këto situata të


padëshiruara që kalon shoqëria, do të vijnë nëse


njerëzit e dijes nuk do t’i shohin me një sy realist e


të drejtë, në njohjen e vërtetë të problemeve që ato


shfaqin. Njohja do t’u jepte mundësi që të vepronin


sa më mirë në të tilla momente fitnesh, ashtu siç do


të dëshironte Allahu dhe i Dërguari i Tij (salallahu


alejhi ue selem).


Parimet dhe kriteret duhet të ruhen patjetër,


sepse me anë të tyre çdo njeri është në gjendje të


ruajë veten nga gabimet e mundshme, nëse do


të ndjekim parimet ligjore të fesë dhe rregullat


praktike (të jetës), do të mjaftohemi me to dhe nuk


do t’i kalojmë kufijtë e tyre. Kështu pa dyshim do të


arrijmë mjaft të mira, pas të cilave nuk do të bëhemi


kurrë pishman, - në dashtë Allahu. Për këtë arsye,


për çdo çështje duhet të njihen parimet përkatëse,


që çdokush të ketë mundësi të ruajë veten e tij e të


mos bëhet pre e diçkaje që nuk ia di përfundimin,


nëse është e mirë apo jo.


Në mënyrë të detyrueshme, ne duhet t’u


përmbahemi parimeve dhe rregullave, të cilat i


kemi trashëguar prej dijetarëve të Ehli Sunneh uel


Xhemah.


Por ç’kuptojmë me fjalën rregull dhe parim?


9


Parimi (kaide) është një ide themelore, tek


i cili kthehemi për të gjykuar çështje të llojeve të


ndryshme.


Kriteri (dabit) është një rregull, sipas të cilit


jepet gjykimi për diçka dhe bëhet vlerësimi i


problemeve të një lloji të ngjashëm e të vetëm.


Ne e kemi për detyrë që t’i njohim dhe


përvetësojmë këto parime dhe rregulla të Ehli


Sunnetit, siç na këshillon edhe Profeti (salallahu


alejhi ue selem) kur u drejtohej sahabëve: “Ai që do


të jetojë gjatë prej jush, do të shohë mosmarrëveshje


të shumta, prandaj kapuni pas Sunnetit tim dhe


Sunnetit të Kalifëve të drejtë e të udhëzuar që do


të vijnë më pas. Shtrëngohuni fort pas tyre me


dhëmballë!”5


Pas vdekjes së Profetit (salallahu alejhi ue


selem), sahabët hasën në mosmarrëveshje dhe


shpëtuan vetëm sepse u përmbaheshin parimeve të


qarta, me të cilat vepronte Profeti (salallahu alejhi


ue selem) dhe Kalifët e drejtë pas tij.


Dobitë që përftohen nga zbatimi


i këtyre rregullave


E para: Duke iu përmbajtur parimeve dhe


rregullave, arrijmë të ruajmë një përfytyrim të


drejtë për gjërat dhe në pajtim me normat e fesë.


Këto rregulla dhe parime e vënë nën kontroll


përfytyrimin e një muslimani, që të mos bjerë


ndesh me fenë e tij.


Është mëse e ditur që nëse një musliman e


përfytyron një çështje pa u bazuar te parimet dhe


5 Transmeton Ebu Daudi.


10


rregullat e fesë, mendja do t’i shkojë larg dhe do të


hallakatet në veprimet e tij, të cilat mund të jenë


me pasoja për veten, familjen dhe popullin e tij. Që


këtu e kuptojmë rëndësinë që ka po t’u përmbahemi


këtyre rregullave dhe parimeve, të cilat e drejtojnë


muslimanin në një të menduar dhe të vepruar të


drejtë, në pajtim me fenë e tij.


E dyta: Duke iu përmbajtur këtyre rregullave,


muslimani ruhet nga gabimet. Nëse një musliman


do të shkojë pas mendjes dhe opinionit të tij,


sidomos në raste fitnesh, pa iu përmbajtur parimeve


dhe rregullave të Ehli Sunneh uel Xhemah, nuk


ka siguri se nuk do të gabojë. Gabimi mund të


rezultojë me pasoja të hidhura, për shkak se mund


të përshkallëzohet dhe degëzohet së tepërmi. E pra,


nëse u përmbahemi këtyre rregullave, do të ruhemi


nga gabimet. Pse? Kush i formuloi këto rregulla


dhe parime?


Këto parime dhe rregulla janë formuluar nga


“Pasuesit e Sunnetit dhe Xhematit”, në përputhje


me argumentet, dhe kushdo që pason argumentin


dhe ndjekësit e Sunnetit dhe Xhematit, nuk do të


bëhet kurrë pishman.


E treta: Një tjetër dobi që vjen si rezultat i


praktikimit të këtyre rregullave, është edhe ruajtja


e muslimanit nga gjynahet. Nëse do të shkosh


pas mendjes tënde që të duket e drejtë, pa marrë


parasysh këto rregulla dhe parime, ti nuk je i


sigurt se nuk do të biesh në gjynah. Nëse shkon


pas mendimit tënd, që të duket i drejtë, nuk e di se


ç’pasoja mund të të lënë në të ardhmen fjalët apo


veprat e tua. Nëse do të veprosh sipas bazave dhe


rregullave të përgjithshme të fesë, të nxjerra nga


11


argumentet përkatëse, me shpresë të Zotit do të


shpëtosh nga gjynahet dhe Allahu i Madhëruar ka


për të të falur, sepse i je përmbajtur argumentit. Nuk


ka gjë më të mirë sesa t’i përmbahesh Shpalljes.


Nga këto tri dobi që përmenda, kuptojmë rëndësinë


dhe domosdoshmërinë që ka po t’u përmbahemi


këtyre parimeve dhe rregullave, të cilat do t’i


shpjegojmë më pas.


Këto parime dhe rregulla janë nxjerrë nga dy lloj


argumentesh:


E para: Parimi apo rregulli është përmendur


drejtpërdrejt në Kur’an ose në Sunnet dhe pasuesit


e Sunnetit dhe Xhematit i kanë marrë për bazë këto


argumente.


E dyta: Rregullat janë marrë nga Sunneti praktik,


me të cilin kanë vepruar shokët e Profetit (salallahu


alejhi ue selem). Shokët e Profetit (salallahu alejhi


ue selem), ata që erdhën pas tyre dhe imamët e


nderuar të Sunnetit dhe Xhematit, kanë pasur


edhe një histori praktike në rastet kur shfaqeshin


fitne. Ata në mënyrë praktike iu përmbajtën këtyre


parimeve dhe rregullave të bazuara në argumente.


Pra, nuk kemi arsye për të devijuar dhe për të na


marrë koka erë, nëse ndjekim historinë e tyre dhe


bazohemi tek argumentet që ata i zbatuan në jetën


praktike.


Kjo është një mëshirë dhe mirësi e Allahut ndaj


nesh, që na ka lënë shembuj për t’i pasuar. Shpesh


duhet të kthehemi për t’u konsultuar dhe marrë


mendimin e dijetarëve të Sunnetit dhe Xhematit,


sepse e njohin fenë dhe parimet e përgjithshme


12


madhore të saj, siç njohin edhe rregullat praktike


që të ruajnë nga gabimet dhe devijimet.


Pra, edhe një herë bëhet i qartë detyrimi që kemi


për t’iu përmbajtur këtyre rregullave dhe parimeve


që do të përmend më pas, rëndësisë dhe dobisë që


ato kanë për vete dhe shoqërinë ku jetojmë.


Lum për atë që shkon pas një të udhëzuari! Lum


për atë që shkon pas argumenteve! Lum për atë,


sepse kurrë pas kësaj nuk do të pendohet!


13


RREGULLI I PARË


Gjëja e parë që duhet të kesh parasysh kur


shfaqen fitnet apo ndryshojnë situatat, është të


jesh i butë, i panxituar dhe i vetëpërmbajtur. Mos


u nxito!


Ky është një rregull i rëndësishëm: të jesh i butë, i


panxituar dhe i vetëpërmbajtur.


Tri cilësi:


E para është butësia (rifk). Profeti (salallahu


alejhi ue selem), siç transmetohet në një hadith


autentik, thotë: “Nëse butësia gjendet diku, ajo e


zbukuron atë dhe nëse largohet, e shëmton atë 6.”


Dijetarët duke komentuar këtë hadith, thonë se


fjalët këtu janë përgjithësuese, ndaj butësia përfshin


çdo gjë. E pra, butësia në të gjitha rastet është e


lavdëruar. Kjo që thashë, është përmendur edhe


në një tjetër hadith autentik të Profetit (salallahu


alejhi ue selem), ku thotë: “Allahu e do butësinë në


çdo çështje7.” Këto fjalë Profeti (salallahu alejhi ue


selem) ia tha Aishes së ndershme dhe po kështu e


ka titulluar edhe imam Buhariu kapitullin ku ka


cituar këtë hadith.


Në çdo çështje duhet të jesh i butë dhe i qetë,


e mos ji i dhunshëm. Pas butësisë asnjëherë nuk


do të bëhesh pishman. Kudo që ndodhet butësia,


e zbukuron atë, i zbukuron mendimet, qëndrimet,


ndjenjat, gjykimet... Ndaj ji i qetë dhe mos u nxito,


mos shko pas atyre që nxitohen, por tregohu i


qetë dhe zbato hadithin e Profetit tënd (salallahu


6 Transmeton Muslimi, kapitulli: Mirësia e butësisë.


7 Transmeton Buhari, kapitulli: Butësia në çdo çështje.


14


alejhi ue selem): “Nëse butësia gjendet diku, ajo


e zbukuron atë!” Kapu pas së bukurës dhe pas të


mirës dhe ruaju nga e shëmtuara që largon nga


fjalët dhe veprat e tua butësinë dhe qetësinë!


E dyta është mosnxitimi (enat). Profeti (salallahu


alejhi ue selem) i tha Eshexh Abdulkajsit: “Ti ke dy


cilësi, të cilat i pëlqen Allahu dhe i Dërguari i Tij:


vetëpërmbajtjen dhe mosnxitimin8.”


Maturia është një virtyt i lartë, ndaj edhe Allahu


në Librin e Tij thotë: “Njeriu mallkon në të


keqe, ashtu siç lutet edhe për të mirë, vërtet


që njeriu është i nxituar9.”


Dijetarët, duke komentuar këtë ajet, thonë


se këtu kemi të bëjmë me një kritikë për njeriun,


sepse është i nxituar. Kjo është një cilësi e keqe për


të gjithë ata që e kanë, ndaj edhe Profeti (salallahu


alejhi ue selem) nuk ishte një njeri i nxituar.


E treta është vetëpërmbajtja (hilm). Vetëpërmbajtja


është një cilësi e lavdëruar, sidomos në raste fitnesh.


Nëpërmjet saj dhe maturisë, njeriu mund t’i shohë


gjërat ashtu siç janë, mund t’i shohë në mënyrë realiste.


Në librin e Muslimit na tregohet se El-musteurid


el-kurejshi ndodhej me Amr ibn Asin dhe i pari


tha: Kam dëgjuar se i Dërguari i Allahut (salallahu


alejhi ue selem), ka thënë: “Kur të bëhet Kiameti,


romakët do të jenë njerëzit më të shumtë.”


Amr ibn El-Asi i tha: Shiko se çfarë po thua!


Dhe ai iu përgjigj: Çfarë të keqe ka që të them


atë që ka thënë i Dërguari i Allahut (salallahu


alejhi ue selem)?


8 Transmeton Muslimi nr.24.


9 Sure El-isra:11.


15


Atëherë Amri: Nëse është kështu, atëherë kjo


vjen ngase romakët kanë katër cilësi. E para, ata


janë njerëzit më të vetëpërmbajtur në rast fitnesh.


E dyta, janë njerëzit që përmenden më shpejt pas


një fatkeqësie...


Amri përmendi të katër cilësitë dhe u shtoi atyre


edhe një të pestë.


Dijetarët, duke komentuar këtë thënie, janë


shprehur se Amr ibn El-As nuk kërkon që të


lavdërojë romakët, jomuslimanët. Jo! Ai do t’u


sqarojë muslimanëve se arsyeja pse romakët do


të jenë dhe mbesin njerëzit më të shumtë kur


të bëhet Kiameti, është se ata kur ndodhin fitne,


janë njerëzit më të vetëpërmbajtur. Pra, ata kanë


aq maturi dhe vetëpërmbajtje, sa t’i shohin dhe t’i


trajtojnë gjërat me qetësi, që të ruajnë veten dhe


shoqërinë e tyre.10


Ky është një sqarim i rëndësishëm, sepse


Profeti (salallahu alejhi ue selem) na informoi se


Kiameti nuk do të bëhet derisa romakët të jenë


njerëzit më të shumtë. Pse?! Amri tha: “sepse ata


kanë katër cilësi...” E para, e cila na intereson


edhe neve këtu, është se ata janë njerëzit më të


vetëpërmbajtur në raste fitnesh. Pra, kur shfaqen


fitnet, tregohen të vetëpërmbajtur, nuk nxitohen


dhe nuk irritohen, për të ruajtur shoqërinë e


tyre të krishterë nga vrasjet dhe trazirat. Ata


janë të vetëdijshëm se nëse plasin trazira, do të


shfarosen. Ndaj për shkak të kësaj cilësie që kanë,


ata do të mbeten njerëzit më të shumtë derisa të


bëhet Kiameti.


10 Ky koment, në mënyrë të përmbledhur, është marrë


nga Es-senusi dhe El-ubeji në komentin e tyre të Sahih


Muslimit.


16


Unë habitem se si nuk e përvetësojmë një cilësi


të tillë kaq të mirë që e kanë këta njerëz! Ndërkohë


që na takon të jemi më të mirë se gjithë të tjerët.


Maturia dhe vetëpërmbajtja janë të lavdëruara


në çdo çështje, sepse këto cilësi të ndriçojnë


mendjen në raste fitnesh dhe tregojnë mençurinë


dhe largpamësinë e njeriut.


Ky është edhe rregulli i parë, të cilit i janë


përmbajtur pasuesit e Sunnetit dhe Xhematit, kur


shfaqen fitnet dhe pështjellohen situatat.


17


RREGULLI I DYTË


Nëse shfaqen fitne dhe pështjellohen situatat, mos


gjyko për asgjë që ka të bëjë me fitnen, derisa


të kesh një përfytyrim të plotë dhe të qartë të asaj


që ndodh, duke zbatuar kështu rregullin që thotë:


Gjykimi ndaj një gjëje vjen pas përfytyrimit të saj.


Këtij rregulli i janë përmbajtur të gjithë njerëzit


e mençur para dhe pas Islamit. Ne si argument për


të kemi librin e Allahut që thotë: “Mos shko pas


diçkaje, për të cilën nuk ke dijeni11!” Pra, për


gjërat që nuk i di dhe nuk ke një panoramë të qartë


për to, mos fol! E aq më keq të bëhesh i pari në to


apo të të vijnë të tjerët nga pas e të bëhesh gjykatës.


“Gjykimi ndaj një gjëje vjen pas përfytyrimit


të saj”


Këtë rregull njerëzit e zbatojnë në çështjet e


rëndomta të tyre dhe në mjaft probleme të


ndryshme. Mendja njerëzore patjetër duhet t’i


përmbahet një rregulli të tillë dhe asnjë veprim nuk


është i drejtë në rast të kundërt. Nëse njeriu nuk


i përmbahet një rregulli të tillë, pa dyshim që do


të gabojë. Feja e njeh dhe e urdhëron këtë rregull


mjaft qartë. Po jap disa shembuj: Nëse do të pyes


ndonjërin prej jush se çfarë gjykimi jep Islami për


shitjen el-murabaha (fitimprurëse), ky mund të


thotë se fitimi është i lejuar dhe feja nuk e ndalon


atë, ndaj edhe shitja el-murabaha është e lejuar.


Ndërkohë që gjykimi i tij është i gabuar, sepse


ky njeri nuk ka pasur një përfytyrim të qartë se


11 Sure El-isra: 36.


18


çfarë kuptohet me fjalën shitje el-murabaha. Ai


ka menduar se el-murabaha do të thotë fitimi që


nxirret nga shitja dhe kështu nga ky përfytyrim i


gabuar edhe gjykimi fetar doli i gabuar.


Një gjykim fetar duhet të bazohet mbi një


përfytyrim të saktë. El-murabaha është një lloj


shitjeje që nuk lejohet dhe që përdoret nga disa


banka islamike dhe joislamike, si hile për të fshehur


fajden. Kjo shitje bazohet në autorizimin e dikujt


tjetër dhe pas autorizimit vendoset një premtim i


detyruar për t’u kryer. Autorizuesi është i detyruar


t’i përmbahet premtimit që i ka bërë të autorizuarit


të tij dhe kjo nuk lejohet me fe, ndaj dhe shitja elmurabaha


nuk lejohet.12


Një shembull tjetër që sqaron rregullin “Gjykimi


ndaj një gjëje vjen pas përfytyrimit të saj”. Nëse


do të pyes ndonjërin prej jush: Çfarë gjykimi ka për


grupimin dëshmitarët e Jehovait?


Nëse ndonjëri ka njohuri, do të thotë se çfarë


grupimi është dhe cili është gjykimi i Islamit për


të. Por ndonjëri mund të thotë se nuk e ka idenë


se çfarë është ky grupim dhe nuk ka dëgjuar për të


më parë. Në këtë rast nuk je në gjendje të gjykosh


nga ana fetare, sepse nuk ke një përfytyrim për


këtë grupim se çfarë është dhe se ç’parime ka, a


është një grupim islam, i krishterë apo çifut13. Pra,


12 Për ta sqaruar më tepër këtë lloj shitblerjeje, po japim


një shembull: Një person do të blejë një mall të caktuar,


por duke mos pasur mundësi, e kërkon këtë nga banka, së


cilës i premton dhe i ngelet peng, i detyruar që t’i paguajë


asaj me këste një shumë më të madhe sesa ajo me të cilën


banka e ka blerë mallin. (sh.përkth)


13 Ky material është shkruar vite më parë dhe në një


vend ku nuk ekzistojnë dëshmitarët e Jehovait.


(sh.përkth)


19


mund të japësh një gjykim për të, vetëm pasi ta


kesh njohur.


Një gjykatësi, myftiu apo një personi që flet për


çështjet e fesë, që të ruajë veten nga gjynahet, të


drejtat e muslimanëve dhe të mos flasë në emër të


Zotit pa dije, i duhet të dijë dy gjëra:


E para: Të ketë një përfytyrim të plotë dhe të


qartë për çështjen në fjalë, që të mos i ngatërrohet


me ndonjë çështje tjetër. Ndodh që çështjet


të ngatërrohen për shkak të ngjashmërisë dhe


afërsisë që mund të kenë dhe kështu, gabimisht


me mendjen tënde, mund të zhvendosesh tek ajo e


rrjedhimisht do të gabosh në gjykim.


E dyta: Të njohësh vendimin e Allahut dhe të të


Dërguarit të Tij për këtë çështje dhe jo për ndonjë


çështje tjetër të ngjashme me të.


Nëse kjo u bë e qartë, këtu lind një pyetje e


rëndësishme: Si mund ta arrij unë një përfytyrim


të tillë? Si mund të kem një pamje të qartë për këtë


çështje dhe nga kush mund ta marr këtë përfytyrim?


Çështjet shpeshherë janë të paqarta dhe ngjajnë


me njëra-tjetrën, ndërsa për disa të tjera nuk do të


gjej njeri të m’i bëjë të qarta ashtu siç duhet.


Përgjigjja për këtë është se përfytyrimi mbi të cilin


bazohet edhe një vendim i fesë, është ai që vjen:


1. Nga ai që e kërkon fetvanë (gjykimin e fesë).


Ky person është ai që përjeton një realitet të


caktuar, e nëse pyetet dhe e shpjegon çështjen, nga


kjo përftohet përfytyrimi i kërkuar. Ai që jep fetva,


e jep këtë në bazë të përfytyrimit që i ka dhënë


kërkuesi i saj.


2. Nga muslimanë të drejtë e të paanshëm, të


përpiktë dhe të besueshëm, të tillë që i përcjellin


20


lajmet pa gabime. Nëse nuk do të jenë të tillë, do të


gabojmë edhe në gjykimin e një çështjeje tjetër. E


pra, patjetër që përcjellësi duhet të jetë i drejtë dhe


i përpiktë në këtë çështje.


Në raste fitnesh dhe situata trazirash p.sh., nuk


lejohet të marrim për bazë fjalët e jobesimtarëve.


Ata mund të përmendin përfytyrimin dhe analizat e


tyre në ndonjë stacion apo revistë çfarëdo. Nga ana


fetare nuk lejohet të bazojmë mbi të një vendim të


fesë, pasi një vendim i tillë duhet të bazohet vetëm


nga përcjellja e një muslimani të drejtë dhe të


përpiktë.


Hadithet e Profetit (salallahu alejhi ue selem)


nuk pranohen nga kushdo që i tregon ato, por


vetëm në rastet kur zinxhiri i transmetimit (isnadi)


nga fillimi deri në fund përbëhet nga transmetues


të drejtë dhe të përpiktë. Nëse në zinxhirin e


transmetimit gjendet një njeri i prishur (fasik),14


pra me moral jo të mirë islam apo ndonjë që nuk


është i përpiktë dhe i ngatërron gjërat, nga ky


person hadithi nuk pranohet dhe nuk merret si


bazë për të nxjerrë një gjykim fetar. Pra, është e


domosdoshme që të zbatohet me kujdes një rregull


i tillë.


Nëse do ta përmbledhim, mund të themi se


rregulli që thotë: “Gjykimi ndaj një gjëje vjen pas


përfytyrimit të saj’, në thelb të tij ka përfytyrimin,


i cili mund të konsiderohet i drejtë nga ana fetare,


vetëm nëse vjen nga një musliman i drejtë dhe i


përpiktë ose ka të bëjë me vetë atë që e kërkon


fetvanë, edhe në qoftë fasik.


14 Me termin fasik, sipas fesë, konsiderohet ai person që


kryen gjynahe të mëdha ose nuk u ndahet gjynaheve të


vogla. (sh.përkth)


21


RREGULLI I TRETË


Muslimani duhet të jetë në çdo rast i drejtë


dhe i paanshëm.


Allahu i Lartësuar thotë në Kur’an: “Kur të


flisni, thoni të vërtetën qoftë edhe për të


afërmit tuaj15!” dhe “Të mos ju nxisë urrejtja


ndaj njerëzve për të bërë padrejtësi. Bëhuni


të drejtë, se kjo është më afër devotshmërisë


dhe frikësojuni Allahut16!”


Kjo çështje është shumë e rëndësishme dhe


është sqaruar në mënyrë të plotë nga ana e fesë.


Është e domosdoshme që të mbahet drejtësia në


çdo gjë që thuhet dhe gjykohet. Një njeri që nuk


tregohet i drejtë në fjalët dhe gjykimet e tij, nuk e


ka ndjekur fenë aq sa të ketë shpresë për shpëtim.


Ç’do të thotë drejtësi? Ç’do të thotë të jesh i


paanshëm sipas këtij rregulli?


Do të thotë që të marrësh në shqyrtim të mirat


dhe të këqijat, anën që të pëlqen dhe atë që nuk


të pëlqen dhe pasi t’i peshosh të gjitha së bashku,


mund të gjykosh. Të jesh i bindur se marrja


parasysh e të dyja anëve së bashku, të ruan që të


mos i atribuosh fesë, Allahut të Lartësuar apo edhe


ndonjë ligji të Tij në natyrë, një gjykim të padrejtë,


gjë që bie ndesh me drejtësinë e urdhëruar nga


vetë Allahu.


Pra, është e domosdoshme që të ballafaqohen


në mendje të mirat dhe të këqijat, të bukurat dhe të


shëmtuarat, në mënyrë që të arrihet në një gjykim


15 Sure El-en’am: 152.


16 Sure El-maide: 8.


22


sa më të drejtë fetar. Kështu edhe me përfytyrimin,


fjalët, të kuptuarit dhe opinionet e tua në raste


fitnesh, do të jesh i shpëtuar, inshallah.


Ky rregull është shumë i rëndësishëm dhe


duhet që patjetër të praktikohet, sepse ai që nuk i


përmbahet këtij rregulli, do të bëhet i njëanshëm dhe


zemrën do t’ia pushtojnë trillet. Më e keqja është se


ai mund të bëhet shkak që edhe të tjerët t’i shkojnë


nga pas e kështu do të përfshihet nga fjala e Profetit


(salallahu alejhi ue selem): “Ai që fut në Islam diçka


të keqe, mbi të do të bjerë gjynahu i saj dhe i atyre


që e bëjnë atë deri në Ditën e Kiameti17.”


Fatkeqësia më e madhe ndodh atëherë kur këtë


veprim të gabuar e kryen një njeri që shihet si i


ditur dhe në rrugë të drejtë, sepse veprimet e tij i


pasojnë njerëzit e paditur dhe ata gjysmë të ditur.


Siç edhe kuptohet, është mëse e domosdoshme


që t’i përmbahemi këtij rregulli në të gjitha çështjet


tona dhe kush u shpëton pasioneve pa krye, Allahu


do ta shpëtojë në këtë botë dhe në tjetrën.


17 Transmeton Muslimi, Nesaiu etj.


23


RREGULLI I KATËRT


Një parim tjetër, të cilit duhet t’i përmbahemi,


është urdhri që na jep Allahu në këtë ajet: “Të


gjithë mbahuni fort prej litarit të Allahut


dhe mos u përçani18!”


Profeti (salallahu alejhi ue selem) e ka shpjeguar


këtë ajet duke thënë: “Ju e keni për detyrë të jeni të


bashkuar me xhematin dhe ruajuni përçarjes19.” Po


kështu, edhe në një hadith tjetër Profeti (salallahu


alejhi ue selem) thotë: “Bashkësia është mëshirë,


ndërsa përçarja është ndëshkim20.”


Përçarja me të gjitha llojet e saj: në opinione,


në fjalë dhe në vepra është ndëshkim, me të cilin


Allahu dënon ata që i kanë devijuar urdhrit të Tij


dhe nuk kanë ndjekur udhëzimin e Tij.


Për këtë arsye, ai që i përmbahet xhematit të


Ehli-Sunetit dhe pason imamët e dijetarët e tyre,


i është përmbajtur Allahut. Ai që ndahet prej tyre,


nuk ka siguri se nuk do të bëhet pjesë e përçarjes


dhe se nuk do të vuajë ndonjë formë ndëshkimi të


Allahut në këtë botë. E lusim Allahun e Lartësuar


të na ruajë ne dhe vëllezërit tanë nga kjo e keqe!


Profeti tha: “Bashkësia është mëshirë, ndërsa


përçarja është ndëshkim.” Bashkësia në të gjitha


format dhe karakteristikat e saj, nëse kapet pas


udhëzimit dhe së vërtetës, është mëshirë, me të


cilën Allahu mëshiron robërit e tij. Ndërsa përçarja


është ndëshkim, nga e cila kurrë nuk vijnë të mira.


18 Sure Ali Imran:103.


19 Transmeton Tirmidhiu e Ahmedi dhe është sahih.


20 Transmeton Abdullah ibn Ahmed në Zeuaid Musned


dhe është sahih, shih Es-sahiha nr.667.


24


Ndaj edhe Allahu, pasi përmendi ajetin: “Të gjithë


mbahuni fort prej litarit të Allahut dhe mos


u përçani!”, e vijoi me ajetin tjetër që thotë: “Le


të dalë prej jush një grup që të thërrasë për


në mirësi, të urdhërojë për vepra të mira e


të ndalojë prej veprave të shëmtuara! Këta


njerëz do të jenë të shpëtuarit.” Dhe më pas


tha: “Mos u bëni si ata që, pasi u erdhën


provat e qarta, u përçanë dhe u grindën.


Për këta do të ketë dënim të madh.”


Për ata që janë përçarë me fjalë dhe me vepra, pasi


u kanë ardhur prova të qarta dhe udhëzimi, nuk ka


siguri se nuk do të devijojnë, nuk ka siguri se nuk do të


kenë mosmarrëveshje dhe nuk ka siguri se nuk do të


dalin nga rruga e drejtë. Ndaj është e domosdoshme


që t’i përmbahemi bashkësisë së pasuesve të Sunnetit


dhe Xhematit dhe fjalëve të tyre, gjithashtu të mos u


largohemi parimeve, rregullave dhe gjithçka që kanë


përcaktuar ata. Këta dijetarë i njohin bazat e pasuesve


të Sunnetit dhe Xhematit dhe shumë argumente


fetare, të cilat shumë nga njerëzit që pretendojnë se i


dinë, nuk i dinë. Kjo sepse këta dijetarë e kanë dijen të


qëndrueshme, vlerësimet e sakta dhe kanë mençuri e


përvojë të madhe.


Shiko se ç’ka bërë Abdullah ibn Mes’udi


(radijallahu anhu) kur ka qenë në Haxh me


Othmanin (radijallahu anhu).


Othmani e falte namazin të pashkurtuar, në Mina


falte katër rekate, ndërsa Sunnet është që të falen


të shkurtuara namazet me katër rekate, pra me nga


dy rekate. Por Othmani, sipas një mendimi të tij


të interpretuar nga ana fetare, falte katër dhe Ibn


Mes’udi thoshte: Sunneti i Muhamedit (salallahu


alejhi ue selem) është që të falen në Mina dy rekate


për çdo namaz katërsh dhe jo ndryshe.


25


Ibn Mes’udit iu drejtuan dhe i thanë: Ti e thua


këtë, ndërkohë që vetë falesh pas Othman ibn


Afanit me katër rekate! Pse e bën këtë?!


Ai i tha: O njeri, kontradikta është e dëmshme21.


Dhe kjo sepse njerëz të tillë si ata i kishin kuptuar


drejtë parimet dhe rregullat, të cilat nëse dikush i


shkel, nuk ka siguri se nuk do të bëhet vetë pre e


fitnes dhe nuk do të tërheqë edhe të tjerët nga pas.


Ibn Mes’udi tha: Kontradikta është e dëmshme.


21 Transmeton Ebu Daudi dhe është sahih.


26


RREGULLI I PESTË


Nismat apo organizimet që ndërmerren kur


ndodhin fitne, qofshin këto nisma shtetesh


apo thirrësish, muslimani duhet t’i vlerësojë me


peshoren e saktë të fesë, me kriteret e pasuesve të


Sunnetit dhe Xhematit. Ai që i mat gjërat me këtë


peshore, pa dyshim që vlerësimi i tij do të jetë i


drejtë dhe i paanshëm, i ngjashëm me përshkrimin


që Allahu i bën peshores së Tij: “Dhe në Ditën


e Kiametit, Ne do të vendosim peshore


të sakta e askush nuk do të pësojë asnjë


padrejtësi22.”


Edhe pasuesit e Sunnetit dhe Xhematit kanë


kritere të drejta, me të cilat vlerësojnë çështjet,


mendimet dhe situatat. Këto kritere, siç sqarohen


nga imamët dhe dijetarët pasues të Sunnetit dhe


Xhematit, ndahen në dy grupe:


Grupi i parë: Kritere që ndajnë Islamin


nga kufri, pra që vlerësojnë se sa i saktë është


pretendimi se kjo ide, njerëz dhe grupe i përkasin


Islamit apo jo.


Shumë nisma që ndërmerren i atribuohen


Islamit, ndaj ato duhen peshuar drejt. Nëse


janë në përputhje me islamin, atëherë për ta do


të rezultojnë gjykime fetare, të cilave duhet t’u


përmbahemi duke iu bindur kështu urdhrave të


Allahut dhe të të Dërguarit të Tij.


Grupi i dytë: Kritere me të cilat vlerësohet se


sa i plotë është islami i një njeriu, grupi apo ideje


dhe sa i mangët është ai. Vlerësohet ndjekja e drejtë


e Islamit nga ndjekja jo e drejtë e tij.


22 Sure El-enbija:47.


27


Pra nga vlerësimet e grupit të parë dallohet


besimi nga mosbesimi, imani nga kufri. A është kjo


ide, teori apo organizëm që ngrihet në Islam apo


jo? Ndërsa nga vlerësimet e grupit të dytë dallohet


nëse një ide, teori apo organizëm është i drejtë dhe


i udhëzuar ashtu siç dëshiron Allahu dhe i Dërguari


i Tij apo ka mangësi.


Nëse pas kësaj gjërat bëhen të qarta, si rrjedhim


do të kemi edhe gjykime të caktuara të fesë, të


cilave duhet t’u përmbahemi.


Për sa i përket grupit të parë, me të cilin dallohet


Islami nga kufri, kemi tri kritere:


Kriteri i parë: Të shikohet nëse ata që ndërmarrin


një nismë në emër të Islamit, janë zbatues të


teuhidit apo jo? Nën këtë organizëm adhurohet


vetëm Allahu dhe zemrat i drejtohen plotësisht


vetëm Atij, apo adhurimi u drejtohet edhe të tjerëve


veç Allahut?


Allahu i Lartësuar thotë: “Çdo populli Ne i


çuam një të dërguar (që u thoshte): “Adhuroni


Allahun dhe shmangni idhujt 23”, dhe përsëri


Ai thotë: “Atyre që u japim pushtet në tokë,


kryejnë faljet, japin zekatin, urdhërojnë


kryerjen e veprave të mira dhe pengojnë


atë që është e mbrapshtë. Tek Allahu është


fundi i të gjitha çështjeve 24.”


Disa nga komentuesit e Kur’anit thonë se


shprehja urdhërojnë kryerjen e veprave


të mira, do të thotë urdhërojnë në teuhid, dhe


shprehja pengojnë atë që është e mbrapshtë,


23 Sure En-nahl: 36.


24 Sure El-haxh: 41.


28


do të thotë ndalojnë nga shirku, sepse e mira më


e madhe është teuhidi dhe e keqja më e shëmtuar


është shirku. Ky është pra edhe kriteri i parë.


Kriteri i dytë: Të shikohet se sa realizohet


dëshmia se Muhamedi është i dërguari i Allahut.


Një nga kushtet që kjo dëshmi të plotësohet, është


edhe të gjykuarit me ligjin dhe fenë të cilën ka


ardhur Muhamedi (salallahu alejhi ue selem).


Allahu i Lartësuar thotë: “Jo, për Zotin tënd,


ata nuk do të jenë besimtarë të vërtetë,


derisa të të marrin ty për gjykatës për


kundërshtitë mes tyre; e pastaj të mos


ndiejnë kurrfarë dyshimi ndaj gjykimit


tënd dhe të të binden ty plotësisht25.”


Përsëri Ai thotë: “A mos kërkojnë ata


gjykimin (me ligjin) e (kohës së) injorancës?! E


kush është gjykatës më i mirë se Allahu për


njerëzit që besojnë bindshëm26?” dhe thotë:


“Kushdo që nuk gjykon sipas asaj që ka


shpallur Allahu, ai është mohues i vërtetë27.”


Nëse sheh një organizëm të ngritur, pasuesit


e të cilit gjykojnë me ligjin e Allahut në çështjet


e njerëzve, atëherë dije se ky organizëm është


islam. Kjo sepse pasuesit e tij gjykojnë me ligjin


e Allahut dhe kanë ngritur gjykata të sheriatit, të


cilat gjykojnë me atë që ka zbritur Allahu. Askujt


nuk i takon të gjykojë ndryshe nga ajo që ka zbritur


Allahu apo të jetë i kënaqur me një gjykim, ndaj


të cilit as Allahu dhe as i Dërguari i Tij nuk janë të


kënaqur.


25 Sure En-nisa: 65.


26 Sure El-maide: 50.


27 Sure El-maide: 44.


29


Kriteri i tretë: Të shikohet nëse ka lejim të


harameve, dhe nëse ndodhin harame, a urrehen e


kritikohen?


Nëse shfaqet një gjë e ndaluar, për të cilën


është rënë dakord mes dijetarëve, atëherë kemi dy


qëndrime: e para, ose këtë gjë e shohin si të lejuar,


dhe kjo padyshim që është kufr, Zoti na ruajt, ose,


e dyta, nuk e shohin si të lejuar, por ajo gjendet dhe


ekziston. Ata që kanë ngritur këtë ide, e pranojnë


se ajo është e keqe dhe e ndaluar, pra nga këtu


kuptojmë që kjo nismë është islame dhe pasuesit e


saj janë muslimanë.


Këto janë edhe tri kriteret e grupit të parë që


janë sqaruar nga dijetarët dhe imamët tanë, Allahu


i mëshiroftë.


Grupi i dytë ka të bëjë me kriteret, me anë të


të cilave dallohet se sa i plotë apo i mangët është


islami i dikujt.


Profeti (salallahu alejhi ue selem) e pranoi


Islamin dhe e zbatoi të gjithin, ashtu siç i erdhi nga


Allahu i madhëruar. Ai është i udhëzuari që merret


si pishtar i udhëzimit, prandaj e ndoqën kalifët e


drejtë që erdhën pas tij, Allahu qoftë i kënaqur prej


tyre. Por vitet rrodhën dhe pak nga pak zbatimi i


plotë i Islamit u rrallua deri në ditët tona, siç qe


shprehur edhe Profeti (salallahu alejhi ue selem):


“Çdo kohë që do të vijë më pas për ju, do të


jetë edhe më e keqe se ajo që shkoi, derisa


të takoni Zotin tuaj28.”


Kriteret në këtë rast janë të shohësh se si


realizohen çështjet e fesë. Si e realizon namazin?


28 Transmeton Buhariu.


30


Si e realizon ndalimin nga e keqja? Si e realizon


urdhërimin për të mira dhe ndalimin nga e keqja,


për sa u përket farzeve dhe ndalimit të harameve?


Sa më të plota apo të mangëta të jenë këto, aq edhe


i plotë apo i mangët është ky mendim, organizëm


apo ide.


Këto kritere që përmendëm, janë të rëndësishme


dhe duhet që patjetër t’i mbash në mendje dhe në


zemër. Asnjëherë mos iu largo atyre, që të mos


humbasësh dhe të lajthisësh atëherë kur ndodhin


këto gjëra, që të mos të të ngatërrohen çështjet në


kohë fitnesh dhe trazirash.


Nëse i ke të qarta të gjitha këto që thamë dhe


arrite të dallosh ndërmjet një flamurtari islam


dhe një jo të tillë, atëherë e ke për detyrë nga


ana fetare që të përkrahësh dhe mbështesësh


flamurtarin islam që ngrihet me të drejtën dhe


të vërtetën. Kjo sepse Allahu i madhëruar ka


urdhëruar që t’i duam dhe përkrahim besimtarët,


dhe ka nxitur që të kapemi pas litarit të Tij e të


mos përçahemi.


Kështu, së pari, që të përkrahësh dhe të


mbështesësh një nismë të drejtë islame, duhet që


dashuria, ndihma dhe përkrahja jote të jenë për


atë person që ngre Islamin e saktë dhe të pastër,


pa pasur në të devijime, paqartësi dhe mëdyshje.


Sepse ose është Islam, ose është kufr! Nëse është


Islam, prej kësaj rrjedhin edhe norma të fesë që


duhet të zbatohen.


Një muslimani nuk i lejohet që për shkak të një


gjynahu, t’ia lejojë vetes të mos i bindet asaj që ka


urdhëruar Allahu dhe i Dërguari i Tij, që t’i dojë


dhe përkrahë besimtarët, t’i dojë dhe përkrahë ata


që luftojnë e përpiqen për hir të Allahut.


Së dyti, të këshillosh me gjithë zemër ngritësit


 



Postimet e fundit

Islami është feja e Z ...

Islami është feja e Zotit të botëve

ISLAMI ËSHTË FEJA E Z ...

ISLAMI ËSHTË FEJA E ZOTIT TË BOTËVE

 VIRTYTI I AGJËRIMIT ...

 VIRTYTI I AGJËRIMIT GJASHTË DITËT E SHEVALIT SHAWAL